Hoe reageren wij op de invloeden van Aquarius?
Één van de belangrijke reacties zien we in de toenemende polarisatie en het opkomen van twee duidelijk gescheiden kampen in ons oordeel. Een voorbeeld onder velen vinden we in het bijgaande artikel uit de volkskrant.
Pas op met streven naar verlossing, waarschuwt Israëlisch kunstenaar Yael Bartana. Het gaat vaak ten koste van iemand anders
Kunstenaar Yael Bartana in haar studio in Berlijn.
Beeld Maximilian Gödecke voor de Volkskrant
De Israëlische Yael Bartana was een van de
opvallende kunstenaars tijdens de Biënnale van
Venetië, afgelopen jaar. Met haar futuristische
ruimteschip Light to the Nations wil ze – in
politiek gevoelige tijden – vooral vragen stellen.
‘Het is verontrustend dat de mensheid steeds als
ze een trauma wil herstellen een nieuw trauma
veroorzaakt.’
Alex Burghoorn
is kunstverslaggever van de Volkskrant. Van 2005 tot 2010 was hij correspondent in Jeruzalem.
24 december 2024, 14:12
Om onze uitgewoonde planeet weer tot zichzelf te laten komen zit er niets anders op, beste mensen, dan de aarde te verlaten. De Israëlische kunstenaar Yael Bartana heeft met die boodschap vast een ruimteschip ontworpen voor een eerste lichting uitverkorenen. Het futuristische vaartuig Light to the Nations is ingericht om een kleine gemeenschap in outer space te laten overleven. Aan de buitenkant hangen zonnepanelen voor de energie en een paar bolvormige biosferen vol akkers om de ruimtereizigers onderweg te voeden.
Het 7 meter lange schaalmodel zweefde tot eind november in mysterieus blauw licht op de Biënnale van Venetië. Het werk was een must see, schreef The Art Newspaper meteen na de opening in april. Velen van de ruim 700 duizend bezoekers van de prestigieuze kunstmanifestatie – van wie 30 procent jonger was dan 26 jaar – bezochten het werk, dat in het nieuwe jaar in elk geval in China te zien zal zijn.
De 54-jarige Bartana baseerde het ontwerp op de levensboom uit de kabbala, de uit de Middeleeuwen stammende mystieke traditie van het Jodendom. Het vertrek van de mensen ziet ze als een daad van tikkun olam. Het is de opdracht aan iedereen om iets te doen om ‘de wereld te helen’, zoals dat in de joodse spirituele traditie staat beschreven. Het zijn kleine stappen om te werken aan verlossing – ofwel te streven naar een wereld zonder lijden.
Het futuristische vaartuig ‘Light to the Nations’ (2024) van Yael Bartana.
Beeld Andrea Rosetti / courtesy Annet Gelink Gallery, Amsterdam
De actualiteit resoneerde mee in Light to the Nations, de rond het schaalmodel opgetuigde installatie die liefst vier ruimtes van het Duitse biënnalepaviljoen in beslag nam. Te helen valt er immers genoeg. Maar het werk van Bartana, die al jaren afwisselend in Berlijn en Amsterdam woont, is veel meer dan een troostrijke bezweringsformule.
Waarom is het idee van tikkun olam u gaan interesseren?
‘Het is verontrustend dat de mensheid steeds als ze een trauma wil herstellen een nieuw trauma veroorzaakt. Ik heb ooit portretten gemaakt van mezelf als Theodor Herzl. Hij was eind 19de eeuw een soort messias voor het Joodse volk, die de oplossing voor het antisemitisme in Europa vond in de stichting van een Joodse staat.
‘Vanuit frustratie over de stapeling van Israëlische en Palestijnse trauma’s en ander crises van de planeet, kwam ik op het idee dat we de aarde dan maar moeten verlaten. Waarbij ik me natuurlijk bewust ben van alle problematische kanten daarvan. Van de privatisering van de ruimte die gaande is en van de plannen van mensen als Elon Musk om Mars te koloniseren. Elke utopische gedachte draagt een dystopische uitkomst in zich.’
Met haar gedurfde oeuvre daagt Bartana al sinds de eeuwwisseling uit om na te denken over de kracht van propaganda, de verleiding van identiteitspolitiek en de illusies van utopisch denken. Met And Europe Will Be Stunnednd Europe Will Be Stunned (2011/12) bijvoorbeeld, een videodrieluik over de verzonnen Joodse Renaissance Beweging die ijvert voor een terugkeer van de naar Israël gevluchte joden naar Polen. Of de fotoserie Stalag (2014/15), waarvoor ze zelfportretten maakte gehuld in het uniform van een SS’er en een Israëlische soldaat.
De geschiedenis van het Duitse paviljoen in Venetië zette Light to the Nations onder hoogspanning. Het pand is in 1938 door de nazi’s uitgebouwd tot een kunsttempel in de oversized hoekige stijl die fascisten zo aansprak. Boven de ingang hingen ze een hakenkruis. De wanden moesten zich hoger uitstrekken en vlak onder het plafond kwam een rand van smalle ramen. Het licht schijnt zodoende als het ware recht uit de hemel binnen in de apsis, de halfronde rug van het gebouw.
‘Ik wist meteen dat ik daar in de apsis een nieuw videowerk wilde laten zien’, zegt Bartana tijdens een Zoomgesprek op een koude decemberdag. ‘Ik wilde me als Israëlisch kunstenaar tot die beladen plek verhouden.’
Leni Riefenstahl
In de centrale hal vertoonde Bartana de video Farewell (2024), waarin ze een afscheidsceremonie voor het ruimteschip Light of the Nations laat opvoeren. In een bos voeren in het wit geklede dansers rituelen uit. Ze zijn gefilmd met de esthetiek van Leni Riefenstahl, de regisseur die in 1935 de nazi-propagandafilm Triumph des Willens maakte. Hun bewegingen komen uit de school van de vooroorlogse dansvernieuwer Rudolf von Laban, die zich tot 1936 mocht verheugen in de goedkeuring van de nazi’s, maar uiteindelijk naar Engeland uitweek na aanvaringen met propagandaminister Joseph Goebbels.
Het videowerk ‘Farewell’ (2024) van Yael Bartana in het Duitse paviljoen op de Biënnale van Venetië.
Beeld Andrea Rossetti / courtesy Annet Gelink Gallery, Amsterdam
‘Na de opening vertelden sommige Duitse bezoekers me dat ze het gevoel hadden dat het paviljoen nu was geheeld. Anderen namen me kwalijk dat ik in de film fascistische beeldtaal het paviljoen had binnengehaald. Naar Riefenstahl verwijzen is nog steeds zo’n taboe, ook al heb ik dat in eerder werk ook al gedaan. Ook heb ik gehoord dat mensen het werk interpreteerden als voorbeeld van Joods superioriteitsdenken, en dat joden alleen voor zichzelf zorgen. Interessant vind ik dat. Mijn werk is altijd fictie, maar mensen begrijpen het op een heel letterlijke manier.’
De titel Light to the Nations – ‘het licht onder de naties’ – komt van de profeet Jesaja, die het Joodse volk daarmee een speciale rol in de wereld toedichtte. In Israël is het een gevleugelde uitdrukking om de nationale trots te benadrukken als pioniersland dat ‘de woestijn tot bloei bracht’ of ‘het meest morele leger van de wereld heeft’. Waarom koos u die titel?
‘De uitdrukking is heel moeilijk te vertalen. In het Hebreeuws is het or la goyim – letterlijk vertaald het licht voor de gojim, de niet-Joden. De titel is ironisch bedoeld. Het begrip ‘natie’ gebruiken was hier ook interessant in het licht van de nazigeschiedenis en de biënnale die in de kern een landententoonstelling is. Hoe kunnen mensen dat niet ironisch begrijpen? Maar misschien dat alleen Israëliërs dat aanvoelen.’
Het hele gesprek zoekt Yael Bartana naar de goede woorden om te zeggen wat ze bedoelt. ‘Het zijn gevoelige tijden voor Israëliërs en ik wil geen onnodig heftige reacties losmaken.’ Ze ziet zichzelf bovendien als een kunstenaar die ruimte wil maken voor confronterende vragen en die ruimte niet meteen wil vullen met antwoorden.
‘Ik ervaar als Israëliër een diep gevoel van wanhoop voor wat er gebeurt in Gaza, op de Westoever en in de Israëlische politiek, nu daar messianisme en fascisme aan de macht zijn. Het is moeilijk om daar een stem aan te geven.’
Waar zoekt u naar nieuwe manieren om uw stem weer te vinden?
‘Het verband tussen sciencefiction en Joodse mystiek vind ik inspirerend, ook al ben ik niet religieus en heb ik nooit de mystici bestudeerd. De meeste Israëliërs zijn niet bekend met de kabbala: het is iets voor sommige orthodox joodse sekten of mensen die spiritueel herboren zijn, niet voor seculieren of de religieuze zionisten van de kolonistenbeweging. Het voelt bijna subversief om dat nu te doen.
‘In mijn werk verwijs ik vaker naar Joodse geschiedenis, cultuur en religie, en de levensboom uit de kabbala was de perfecte structuur om het ruimteschip op te baseren. Ook biedt de kabbala andere manieren om een trauma te benaderen, omdat het ontstond in reactie op moeilijkheden en vervolging. Het is nu ook nodig.
‘De aantrekkingskracht van het fascisme groeit. Niet alleen in Israël, maar bijna overal. De polarisatie leidt ertoe dat allerlei stemmen die in de minderheid zijn, steeds meer worden weggedrukt. Ook ik weet niet hoe lang ik nog in de gelegenheid ben dat ik kan zeggen wat ik wil zeggen. Tot nu toe heb ik geluk.’
Holocaust
Yael Bartana had ‘een zionistische jeugd’ in de moshav Kfar Yehezkel, een coöperatieve landbouwgemeenschap vlak ten noorden van de bezette Palestijnse Westoever. De Europese Joodse geschiedenis van de 20ste eeuw heeft haar familie getekend. Overgrootouders zagen er geen heil in Polen te verlaten en zijn in Polen in de holocaust vermoord; grootouders wisten wel op tijd naar het Britse mandaatgebied Palestina te komen; ouders zijn daar in de jaren dertig geboren en leerden elkaar kennen bij het bouwen van een kibboets in de buurt van Gaza.
De vader van Bartana vocht als 17-jarige mee in de oorlog van 1948, toen Israël 700 duizend Palestijnen op de vlucht dreef om ruimte te maken voor een onafhankelijke Joodse staat. ‘Mijn vader hield daar trauma’s aan over. Niet dat hij erover praatte, maar ik merkte het later aan hem. Hij was altijd zo bezorgd over de toekomst van Israël en Palestina. Ik ben blij dat mijn ouders niet meer hoeven mee te maken wat er nu gebeurt.’
Het geboortedorp van Bartana kwam terug in een ander onderdeel van de installatie Light to the Nations. Bezoekers konden zich liggend op sofa’s laten onderdompelen in de biosfeer van het ruimteschip. De filmprojectie op het bolle plafond had alles van een artist impression voor een paradijselijk vastgoedproject.
‘Life In The Generation Ship’ was onderdeel van de installatie Light to the Nations van Yael Bartana op de Biënnale van Venetië.
Beeld Andrea Rossetti / courtesy Annet Gelink Gallery, Amsterdam
Bartana glimlacht. ‘Het is gebaseerd op Kfar Yehezkel, dat ook is gebouwd in een cirkel. Ik heb het in het ruimteschip ondergebracht om als herinnering mee te nemen. Het voelt niet meer als mijn thuis, maar tegelijk dragen we allemaal onze eerste ervaringen als kind voor altijd mee. De geur, de taal. Als je dat weet, kun je het werk misschien op een dieper niveau begrijpen.’
Dwarsverbanden
De paradox is een terugkerend thema in het oeuvre van Bartana. De schijnbare tegenstelling, waarmee het zo moeilijk is om te gaan in een wereld die vaak snel zwartwit denkt. Niet alles sluit elkaar uit. Het Hebreeuwse begrip makom fascineert Bartana daarom al jaren en ze verwerkte het in het vierde onderdeel van The Light to the Nations – een opgewekt interview met de kunsthistoricus Doreen LeVitte-Harten over de dwarsverbanden tussen vroeg 20ste-eeuwse sciencefiction en Joodse mystiek.
Makom is een even cruciaal als wonderlijk begrip, een paradox in één woord. Het betekent zowel ‘plek’ als ‘geen plek’. Je kunt er zowel de stad Jeruzalem mee aanduiden, een plek die je kan bezoeken, maar ook God, een wezen waarvan niemand weet waar het huist. Het woord makom omvat tegelijk het verlangen naar een plek om thuis te zijn samen en het besef dat een thuisgevoel ongrijpbaar is. ‘Mokum, de Jiddische benaming van Amsterdam, is een verbastering van makom.’
In 2000 kwam Bartana naar Amsterdam om te studeren aan de Rijksacademie voor Beeldende Kunst. Het markeert haar vertrek uit Israël, waarvoor indertijd allerlei redenen waren. Zo kon ze als kunstenaar scherper zien hoe Israël haar identiteit had gevormd als ze daar niet was. Maar ook vond ze de scheiding tussen het leven van Israëliërs en Palestijnen vrijwel ondraaglijk.
Kunstenaar Yael Bartana in haar studio in Berlijn.
Beeld Maximilian Gödecke
‘Ik bedoel dan niet de territoriale scheiding met de muur en checkpoints, maar de culturele scheiding. Toen ik kind was hadden we zo in de auto kunnen stappen en 20 minuten later in een Palestijns dorp kunnen zijn. Maar het kwam in niemand op. Kijk wat er van is gekomen: het is helemaal geëxplodeerd. In Israël is zoveel racisme, zoveel domheid, zoveel haat, zoveel geweld.’
Is er nog ruimte voor de vragen die u met uw werk wil stellen?
‘Ik vind het niet makkelijk. De wereld staat momenteel erg aan de kant van Palestina en daar is alle reden toe. Maar tegelijk hoor ik mensen denken: aha, hier is een aanleiding om de Joden weer te haten, laten we meedoen! Sorry, dat ik daar bijna sarcastisch over klink. Maar de verwarring over gerechtvaardigde kritiek op de staat Israël en antisemitisme – ironisch genoeg door Israël zelf bestendigd – leidt ertoe dat kritische Israëlische stemmen het zwijgen wordt opgelegd.
‘De aanslag van 7 oktober op Israël was catastrofaal, maar wat Israël in Gaza doet is gruwelijk. Het is idioot dat niet alle energie is gestoken in het vrij krijgen van de honderd gijzelaars die daar nog steeds zijn. De messianistische regering fantaseert erover om Gaza weer in te nemen en nederzettingen te bouwen; het is totaal gestoord.
‘Soms vraag ik me af wat de rol van mijn kunst nog kan zijn. Ik ben een paradoxaal wezen, zoals iedereen eigenlijk. Misschien is de opdracht wel om tikkun olam in onszelf te zoeken, om te leven met onze innerlijke tegenstellingen.’