Pagina 1 van 2
Kijken naar Jeroen Bosch is kijken naar jezelf – Deel 1
Jeroen, gaat dit niet over mij?
Text: Dick van Niekerk Image: Hieronymus Bosch
De verzoeking van de Heilige Antonius
Dat iedere tijd in de schilder Jeroen Bosch (~1450 – 1516) een tijdgenoot herkent, hoeft niemand te verbazen. In het kleine oeuvre van deze hoogst getalenteerde kunstenaar uit de Zuidelijke Nederlanden wordt vaak pijnlijk zichtbaar wat van alle tijden is: de angst dat het leven van binnen volkomen hol blijkt te zijn, het besef dat alles wanhopig tijdelijk is en de wetenschap dat het menselijke verlangen naar de ongeremde roes ronduit gedrochten van ons maakt. Geen wonder dat een van de bekendste analytici vaststelt:
Bosch is een geboren pessimist die voorziet dat God op het einde der tijden teleurgesteld het boek der Schepping sluit!
Maar is dat wel zo? Die zwartgallige conclusie gaat voorbij aan de spiritueel perspectiefrijke trekken in Bosch’ werk. In zijn vaak bizarre schilderijen is bijna overal op een verhulde wijze ook het streven van de geest aanwezig en de worsteling die de zoekende mens in het leven van alledag daarmee heeft. Dat heeft veel deskundigen in verwarring gebracht. Ze buitelen als het ware over elkaar. Hij zou een magiër zijn, een toegewijd katholiek, een adamiet, een kathaar en een rozenkruiser. Wat daar ook van zij, één ding is onbetwistbaar: Bosch leidt naar binnen. Kijkend naar zijn werken ervaren we wat de beroemde veertiende-eeuwse Vlaamse mysticus Jan van Ruusbroec ooit onder woorden bracht:
Wat wij zijn dat zien we; wat we zien dat zijn wij.
Jeroen Bosch zag als Jheronimus van Aken in 1450 (of 51?) het levenslicht in het Zuid-Nederlandse ‘s-Hertogenbosch. Zijn geboortestad zou hij nooit verlaten. Met de hete adem van de inquisitie in zijn nek zou hij er tot zijn dood op 9 augustus 1516 blijven wonen en werken. Omstreeks 1500 is hij de achternaam Bosch gaan hanteren, naar zijn woonplaats. We weten verder weinig van hem. Hij was lid van de Zwanenbroederschap en er is meer één door hem zelf geschreven zinnetje bewaard:
Het is een armoedige geest die altijd uitgaat van wat verzonnen is en nooit van dat wat nog verzonnen moet worden.

Kom nu eindelijk eens thuis

Hooi betekent hier goudgeel geld, bezit, materie. De gezagsdragers volgen de hooikar
ogenschijnlijk statig maar begerig: de paus op zijn schimmel en de keizer op zijn bruine ruin. Zonder dat die graaiers het beseffen eindigt hun hebzucht in de hel want de kar wordt voortgetrokken door duivels. En in de hel op het rechtse paneel worden overuren gemaakt. Er wordt stevig verbouwd en aan uitbreiding gewerkt. Boven op het hooi wordt gezongen en luit gespeeld. In de “Boschages” een vrijend paartje. De als steeds aanwezige duivel heeft de tiara van de paus op, tsja. En niemand slaat acht op God die werkloos toekijkt.....behalve die ene engel dan!
ogenschijnlijk statig maar begerig: de paus op zijn schimmel en de keizer op zijn bruine ruin. Zonder dat die graaiers het beseffen eindigt hun hebzucht in de hel want de kar wordt voortgetrokken door duivels. En in de hel op het rechtse paneel worden overuren gemaakt. Er wordt stevig verbouwd en aan uitbreiding gewerkt. Boven op het hooi wordt gezongen en luit gespeeld. In de “Boschages” een vrijend paartje. De als steeds aanwezige duivel heeft de tiara van de paus op, tsja. En niemand slaat acht op God die werkloos toekijkt.....behalve die ene engel dan!
De verzoeking van de Heilige Antonius
De Landloper of De verloren Zoon

in zijn toekomst? Zou de marskramer zijn tijd van de aardse liederlijkheid achter zich willen laten?
Hij heeft verschillende schoenen aan: een schoen waarmee je de wereld in kunt gaan en een die je aandoet binnen de sfeer van knusse huiselijkheid. ”Kom nu eindelijk eens thuis”, lijken ze uit te drukken. Het moet een ervaringsrijk iemand zijn, gezien de grijzende haarlokken. Die Marskramer is dat Jeroen Bosch zelf niet? Ben ik het zelf niet? Een mens op het kruispunt van wegen, een levenspelgrim zoals u en ik, een zoeker die de balans heeft opgemaakt en nu voor een beslissende volgende stap staat.
Bron:
Dit artikel is gedeeltelijk verschenen in Jeroen Bosch, wijsheid-schrijver met beelden, Rozekruis Pers, Haarlem 2016
Dit artikel is gedeeltelijk verschenen in Jeroen Bosch, wijsheid-schrijver met beelden, Rozekruis Pers, Haarlem 2016